Muzej grada Beograda, gostovanje u Muzeju grada Zagreba
Oblikovanje izložbe: Joža Ladović
Oblikovanje plakata: Studentski centar, Zagreb
Izložba gravura, drvoreza, bakroreza i litografija, kojom se obilježava početak suradnje dviju srodnih muzejskih ustanova – Muzeja grada Zagreba i Muzeja grada Beograda, upoznaje Zagrepčane s burnim trenucima povijesti Beograda od 16. do 19. stoljeća. Izložene zemljopisne karte upoznaju posjetitelje s geopolitičkim položajem i značenjem Beograda u različitim vremenskim razdobljima, panorame grada s razvitkom beogradske tvrđe, podgrađa i predgrađa tzv. varoši, a ratne scene s borbama za osvajanje Beograda od strane Turaka 1521. godine i s teškim borbama između Turaka i Austrijanaca za osvajanje Beograda u četiri rata u 17. i 18. stoljeću. Napokon, pojedine vrlo lijepe i vrijedne litografije upoznaju nas s Beogradom 19. stoljeća, kad se ovaj grad oslobađao tuđinske vlasti, postao prijestolnicom mlade kneževine Srbije i počeo se slobodno razvijati u svim pravcima.
Izložbeni materijal nema samo dokumentarnu vrijednost već i umjetničku. To su radovi poznatih europskih umjetnika – crtača, bakrorezaca, drvorezaca i kamenorezaca, izrađeni u raznim europskim gradovima u toku više od četiri stoljeća, a neki iz 19. stoljeća i u Beogradu.
Gostovanje izložbe upravo s tom tematikom utoliko je prikladnije što ono pada upravo o stogodišnjici konačnog odlaska turske vojske iz beogradske tvrđe i, prema tome, definitivnog oslobođenja Beograda od tuđinske vlasti.
dr. Franjo Buntak
(izvor MGZ, Ostavština Franje Buntaka, kut. 3, fasc. 65)
Muzej grada Beograda čuva zbirku gravura i slika Beograda od 16. do 19. stoljeća. Zbirka predstavlja iznimno zanimljivu dokumentaciju o likovnom prikazivanju Beograda. Na izložbi je predstavljeno šezdesetak starih grafičkih listova od 16. do 19. stoljeća koji prikazuju panorame i razvoj Beograda.
Već vrlo rano, oko 300 godina pr. Krista, beogradsko naselje na grebenu Kalemegdana postaje poprište sukoba. Beogradom naizmjenice vladaju Kelti, Rimljani, Bizantinci, Avari, Bugari, Mađari, Turci, Austrijanci, ostavljajući mu svoja imena: Singidunum, Taurunum, Alba Graeca, Alba Bulgarica, Nandor Fejervar, Griechisch Weissenburg. Slavenski naziv Belgrad javlja se prvi put u 9. stoljeću. S razvojem srpske srednjovjekovne feudalne države Beograd u 13. stoljeću prvi put ulazi u njen sastav. Početkom 15. stoljeća despot Stevan Lazarević prenio je u njega svoju prijestolnicu. Pisani izvori detaljno opisuju što je sve despot u Beogradu sagradio. Spominju se crkve i despotov dvor s utvrđenim kulama u gornjem gradu, utvrđenja u donjem gradu i lančani mostovi.
Poslije despotove smrti Beograd pada ponovo u mađarske ruke. Sredinom 15. stoljeća Beograd opsjedaju Turci, ali su beogradska utvrđenja izdržala prve turske nalete. Beograd je pao 1521. godine. Kako Turci nastavljaju osvajanja prema zapadu, tako se Beograd postupno razvija u središte trgovine između istoka i zapada. Grade se kamene kuće i popločuju ulice. U njemu žive Turci, Srbi, Židovi i Dubrovčani koji imaju najljepše dućane. Beograd se razvija i raste, a mnogobrojni minareti daju mu sve više izgled istočnjačke varoši. Godine 1683. dolazi do velikog preokreta u austrijsko-turskim odnosima. Turci nisu uspjeli osvojiti Beč, povlače se te konačno 1739., nakon velikih ratova utvrđuju granicu na Savi i Dunavu. U zapadnoj Europi ponovo raste zanimanje za Beograd koji se smatrao najjačom turskom utvrdom sve do Carigrada.
Tursko osvajanje i izgled Beograda 1521. godine, drvorez, Nürnberg, inv. ozn. 379
Beograd u 16. stoljeću, bakrorez iz knjige Sebastiana Münstera Beschreibung aller Länder, inv. ozn. 301
Austrijanci zauzimaju Beograd 6. rujna 1688. Tiskaju se ilustrirane knjige, putopisi, zemljopisne karte, a Beograd se prikazuje na mnogobrojnim gravurama. Ti rani graveri ostaju anonimni. Radili su u grafičkim radionicama Nürnberga, Amsterdama, Augsburga i Beča. Terenski posao – opisivanje utvrđenja i izgleda naselja – radili su vojni kartografi i inženjeri i vrlo često njihove skice služe kao osnova za kasniju gravuru.
Izgled Beograda u 16. stoljeću, bakrorez, inv. ozn. 287
Izgled Beograda u 16. stoljeću, bakrorez, inv. ozn. 7
Izgled Beograda u 16. stoljeću, bakrorez, inv. ozn. 134
Od sredine 17. stoljeća u Europi se razvijaju čitave obrtničko-umjetničke dinastije, naročito u Njemačkoj, Belgiji, Holandiji i Austriji, razvija se izdavačko-knjižarska djelatnost i mnoge izdavačke kuće izdaju albume europskih gradova, atlase i ilustrirane ratne kronike. Pojedine izdavačke kuće uzimaju jedna od druge slike utvrđenja i gradova i tiskaju ih s neznatnim izmjenama. Na svim tim gravurama Beograd se malo razlikuje. I gornji i donji grad opasan je jakim zidinama. Često se susreće na samom ušću Save u Dunav i jaka kula za koju suvremeni izvori kažu da je služila kao mlin. U gornjem gradu vidimo visoke srednjovjekovne zidine i dvor. Na svim tornjevima i kulama istaknut je polumjesec. Čest je prizor starog srpskog i ugarskog pristaništa. Beograd se prikazuje u široko postavljenoj panorami, obično gledan sa zemunske strane.
Izgled Beograda u tursko doba, bakrorez, inv. ozn. 8
Izgled Beograda u tursko doba, bakrorez
Postupno tijekom 17. stoljeća gravure izlaze iz okvira anonimnosti – umjetnici, odnosno zanatlije sve češće ih potpisuju. Mnogi umjetnici oslanaju se na crteže ili prerađuju već ranije objavljene radove drugih. Na tim gravurama Beograd se tek neznatno mijenja, utvrđenje je isto, samo se na dunavskoj padini razabiru zameci malog predgrađa.
Austrijsko osvajanje Beograda bilo je veoma kratkog vijeka. Već 1690. austrijska vojska počinje povlačenje s Balkana. Beograd je opet u turskim rukama. Turci obnavljaju tvrđavu koja dobiva visoke zidove i velike kule.
Osvajanje i izgled Beograda u 17. stoljeću, bakrorez, inv. ozn. 386
Osvajanje Beograda 1688. godine, bakrorez, inv. ozn. 1705
U novom austrijsko-turskom ratu 1717. godine Austrijanci su ponovo zauzeli Beograd, pod vodstvom princa Eugena Savojskog i drže ga do Beogradskog mira 1739. Beograd je za to vrijeme doživio velike promjene. Turski dio grada sasvim nestaje i Beograd dobiva još modernija utvrđenja. Izmijenjena je varoš koja se dijeli na srpski dio, oko Saborne crkve i njemački dio, današnji Dorćol. U Beogradu se zidaju mnoge kasarne i javne zgrade. Sve džamije pretvorene su u crkve i magazine ili češće u kasarne, a jedna i u kazalište. U grad dolazi veliki broj obrtnika. Katolički redovi (jezuiti, franjevci, kapucini) jačaju svoju organizaciju. Vjerojatno se tada u Beogradu prvi put zidaju barokne zgrade. Gravure i slike Beograda iz toga doba sve su preciznije. I princ Eugen skuplja oko sebe slikare i umjetnike. Austrijski inženjeri često su i sami slikali Beograd. Sačuvano je vrlo mnogo planova grada i utvrđenja.
Izgled Beograda u prvoj pol. 18. stoljeća, bakrorez, inv. ozn. 250
Izgled Beograda u drugoj pol. 18. stoljeća, bakrorez, inv. ozn. 397
Beogradskim mirom (1739.) Austrijanci su izgubili Beograd. Prema mirovnom ugovoru, na zahtjev Austrijanaca, ruše se sva novopodignuta utvrđenja; ostaju samo stara utvrđenja i nova čije bi rušenje dovelo u pitanje sigurnost starih. Skoro godinu dana Austrijanci su rušili novopodignuta utvrđenja, naročito kraj Save i Dunava.
U posljednjem austrijsko-turskom ratu, 1789. godine, austrijska vojska ponovo je zauzela Beograd i zadržala ga kratko vrijeme, do 1791. Iz toga doba također su sačuvane zanimljive gravure.
Izgled Beograda sredinom 19. stoljeća, gravura, inv. ozn. 1732
Gravure Beograda, koje su često veće zanatske nego izrazite umjetničke vrijednosti, češće rađene na temelju mašte nego promatranja, ostaju ipak prvorazredni dokumenti za proučavanje povijesti grada.
Dejan Medaković
(dijelom preuzeto iz kataloga zbirke)
Slike s izložbe
foto Josip Vranić, MGZ
Katalog zbirke
Medaković, Dejan. Beograd u starim gravirama.
Beograd : Muzej grada Beograda, 1950.
Vezani članci
Beograd na starim gravirama. // Večernji list, 15. studenoga 1967, str. 8.
Izložba o starom Beogradu. // Večernji list, 16. studenoga 1967., str. 8.
Cvetkova, Elena. Stari Beograd u Zagrebu. // Večernji list, 21. studenoga 1967., str. 7.
T. H. Beograd na starim gravurama. // Telegram, 24. studenoga - 1. prosinca 1967.
Venturini, Darko. Muzej grada Zagreba 15. XI – 15. XII : Beograd na starim gravirama. // Čovjek i prostor. 15, 179(1968), str. 13.
